nx دارای 110 صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است
فایل ورد nx کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه و مراکز دولتی می باشد.
این پروژه توسط مرکز nx2 آماده و تنظیم شده است
توجه : در صورت مشاهده بهم ريختگي احتمالي در متون زير ،دليل ان کپي کردن اين مطالب از داخل فایل ورد مي باشد و در فايل اصلي nx،به هيچ وجه بهم ريختگي وجود ندارد
بخشی از متن nx :
پیشگفتاروجود ویژگی های متنوّع در دوره های تاریخ تكوین معماری مسجد جامع كبیر یزد از یكسو و تضادّ در نوشته ها واقوال از دیگر سو،تاریخچه ای پیچیده و مبهم از این بنای مهم را در پیشرو قرار داده است.این امر موجب آنن شد تا با هدف رفع ابهامات تاریخی مسجد و معرفی ان در دوره های تاریخی پژوهش حاضر شود.
بنای مسجد جامع كبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایاو یا در كناربناهای متنوعی بنا گردیده كه در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه شهرستان ،مسجد جامعع عقیق،مسجد جمعه قدیم در درده،مسجد جامع نو وبناهای الحاقی آن با اسامی گوناگون از آنها یاد شده است .
در بررسی حاضر از بناهایی كه در قرون اولیه اسلامی تا نیمه قرن ششم ه.ق.در این مكان احداث شده تحت عنوان »بناهای اولیه مسجد جامع كبیر یزد« یادد شده است كه آثار بسیار اندكی از آن باقی است.نكته جایز اهمیت در رفع ابهامات تاریخچه مسجد آن است كه هر ساخت و ساز و اقدام تازه ای در بنا،با تعمیرات و نوسازی آثار قبلیو به عبارتی با ابقاء و احیای آثار گذ شته توام است و این امر نه تنهادر بنا به طور خاص اتفاق می افتد،بلكه همواره با تغییر و تحولات محیطی مسجد نیز
همراه است تاسازمان ،فضایی شهرراكه خود نیز به آن وابسته است ،تبلور و انتظام بخشد.این مهم در بررسی تاریخی مسجد رهنمودی است تا نهوه برخورد پیشینیان با آثار گذ شته راروشن سازد،نگرش آن ها در قالب بنای منفرد نبوده،بلكه به عنوان یك فضای شهری، با هدف پرهیزاز تخریب و انهدام محیط عمل می كرده اند تا این اقدام به بی هویتی بنا و تزلزل در نظم اندامواره بافت های قدیمی شهرها منجر نگردد.
روش پژوهش بررسی های اولیه بیانگر این حقیقت بودند كه نه تنها تعدد و تنوع بنا ها یاولیه مسجد زیر سئوال است بلكه بانیان بناها و تاریخ بنیان آنها نیز درپرده ای از ابهام قرار دارد.مهمترین و پیچیده ترین بخش یافتن شجره نامه ای آل كاكویه یزد (قرون 5
و6 ه.ق )بود كه در منابع تاریخی از بانیان بناهای اولیه بشمار می رود. دقت در تمامی آثار و مقایسه منابع موجود و همچنین یافتن نسبتهای فامیلی حكام كاكویی با سلاطین وقت ایران، چون كلافی سر در گم زمانی طولانی این پژوهش را متوقف ساخت كه در نهابت با پژوهش های مكرر این امر میسر گردید.
منابع مورد استفادهدر میان مورخین، مورخین قرن نهم ه.ق جعفر بن محمد حعفری مولف تاریخ یزد به سال 844 ه. ق و احمد بن حسین بن علی كاتب مولف تاریخ جدید یزد پس سال 862 ه. ق اطلاعات ارزنده ای از مسجد را ارائه داده اند. همچنین آثار دیگر مورخینی چون محمد مستوفی بافقی، وطرب نائینی را در زمره مورخین متأخر می توان بر شمارد. مقالات و آثار ارزنده معاثری كه مشخصاتی از مسجد را عرضه كرده اند واز مهمترین این آثار، یادگارهای یزد، تألیف دكتر ایرج افشار است.
مهمترین و رهگشاترین آثار، وقف نامه جامع الخیرات است كه شرح موقوفات سید ركن الدین محمد بانی مسجد جامع نو و پشر ارشدش سید شمس الدین داماد رشید الدین فضل الله است. این وقف نامه در جلد دوم یادگارهای یزد به چاپ رسیده است.علاوه بر جامع الخیرات وقف نامه هایی در كرباس ورودی اصلی مسجد فعلی به صورت كتیبه های تاریخ داری نصب است كه ازمنابع مهم به شمار می روند.
معرفی بناهای اولیه مسجد جامع كبیر یزدبخش عمده بناهای اولیه به هنگام گسترش صحن مسجد جامع نو و نوساریهای عهد قاجاریه به سال1240 ه. ق تخریب شد. بقایای تاریخی این مجموعه در سمت شرقی صحن، تا قبل از تعمیرات اساسی سال 1324 ه .ش باقی بود و در این سال این اثر ارزنده تاریخی منهدم وشبستان جدیدی د رمكان آن احداث گردید. تنها اثر به جا مانده از بناهای اولیه، بخشی از جداره شمال شرقی مسجد است كه احتمالاَ پئسته اصلی یا لاولیه هم نیست ولی د رتعمیرات مسجد دست نخورده باقی مانده است و شامل دو ورودی قدیمی و متروك، یكی د رسمت شمال و دیگری در سمت شرق است ( تصویر شماره یك ).
شبستان موجود در سمت غربی صحن مسجد، احتمال دارد شبستانی از مجموعه قدیمی باشد كه در تغییر و تحولات 1240 ه .ق عهد قاجار، مورد تعمیر ونوسازی قرار گرفته و با تغییرات عمده ای كه به ویژه در پوشش سقف به خود دیده، آن را به دوره قاجار نسبت داده اند. اما به احتمال قریب به یقین، شبستان درجایگاه طرح قدیمی است به ویژه آن كه قبله آن نسبت به قبله اصلی انحراف دارد( تصویر شماره دو).
در میان افرادی كه بقایای تاریخی بناهای اولیه را د رسمت شرقی صحن رویت كرده اند، ماكسیم سیرو، نقسه دقیقی ا زمسجد را در سال1317 ه .ش مطابق با 1938 م ترسیم كرده است كه به خوبی آثار بناهای اولیه را نشان میدهد ( تصویر شماره سه). او همچین در این نقشه دوره تاریخی تمامی جرزهای بنا را مشخص كرده است كه بسیار لرزنده است. وی البته تنها بخش شرقی صحن را از بناهای اولیه دانسته و این بخش را به طور جداگانه نیز ترسیم كرده است، اما شبستان شازده را، قاجاری معرفی كرده است كه این احتمال وجود دارد كه كل شبستا
ماكسیم سیرو تصاویری از بقایای تاریخی را در انتهای گزارش خود علاوه بر تصویر پانورامایی ارائه كرده است كه به خوبی مجموعه را معرفی می كند (تصویر شماره 4).
ابهام‌های تاریخی آثار مورخین قرن نهم، اطلاعات مهمی را از تاریخچه بناهای اولیه ارائه می‌دهند، اما دقت د رآثار این مورخین ما را با تناقض های زیادی در تاریخچه بناهای اولیه مسجد مواجه می سازد. مورخینی كه پس از جعفری و كائب مبادرت به نگارش تاریخ یزد نموده اند به دلیل استفاده متناوب از هر دو مأخذ، مخاطب را به سردرگمی عجیبی سوق می دهند.
مشكل اساسی درآثار مورخین، اعم از متقدم، متأخر و حتی معاصر ان است كه تعدد بناهای اولیه مسجد در آثار آنها متفاوت ذكر شده است واین مشكل در گفته های جعفری و كائب كه منشأ نگارش های بعدی هستند نیز دهده می شود. مورخین متأخر و حتی معاصری كه بقایای تاریخی مسجد را رؤیت كرده اند، تنها به وجود یك مسجد قدیمی در كنار مسجد نو اكتفا كرده اند.
در این میان منبع موثقّی چون جامع الخیرات به وجود سه مسجد در جوار یكدیگر پس از احداث مسجد جامع نو تأكید دارد. همچنین كاوش های باستان شناسی و تحقیقات ماكسیم س
یرو، موجودیّت یك مسجد قدیمی را در جوار بقایای تاریخی بناهای اولیه نشان داده است.به این ترتیب در مأخذ و مدارك موجود، گاه بناهای اولیّه مسجد مشتمل بر دو مسجد است و گاه با یك مسجد اولیه روبرو هستیم. از تبعات این تناقض گویی ها، ذكر نام بانی یا بانیان بناهای اولیه مسجد است كه با اسامی متنوعی روبرو می شویم. در پاره ای متون تاریخی، از سه نسل سخن به میان می آید كه در ساخت و سازها دست داشته اند و در جایی دیگر شجره نامه بانیان گاه به چهار یا پنج نسل می رسد.
مسلم است كه ارایه اسامی متنوع بانیان بناهای اولیه مسجد، نه تنها تاریخ بنیان بنا را مخدوش می سازد. بلكه تردیدهای مكّرر از تعّدد بناهای اولیه،كل مجموعه را مورد سؤال قرار داده و تاریخچه مبهم بنا را عرضه می نماید.
از طرفی متون تاریخی نشان می دهند كه شهر یزد، قبل از اینكه دارالعباده آل كاكوبه گردد، پایگاه مهمی برای زردتشتیان بوده است كه هنوز هم نقش خود را حفظ كرده است. حتی متون تاریخی از احداث مسجد جامعی در قرون اولیه اسلامی در شهر یزد خبر نداده اند و شروع ساخت و ساز مسجد جامع را در این شهر در بدو ورود امرای كاكویی ذكر كرده اند كه شهر دارای حصار و دروازه می گردد.
همچنین صاحبنظرانی كه بقایای تاریخی مسجد را قبل از تخریب دیده اند، در مورد جایگاه و موقعیت آن اظهار نظرهایی كرده اند كه دال بر وجود آتشكده در مكان آن است و در متون تاریخی اشاره ای بر وجود آتشكده در این مكان نیست.علاوه بر آن، اظهار نظرهای
مستشرقین و نتایج تحقیقات ماكسیم سیرو، بنیان بقایای تاریخی مسجد را به قرون اولیه اسلامی، قبل از سلاجقه یا پیش از روی كار آمدن كاكوئیان در یزد دانسته اند كه این نظریه در تقابل با متون تاریخی قرار می گیرد و موضوع را بغرنج تر می سازد. همچنین بانی و تاریخ بنیان دومین مسجد در گزارش تحقیقی ماكسیم سیرو، با آثار مورخین تطابق ندارد.
بررسی و مقایسه مدارك و شواهد تاریخیتعدد بناهای اولیهجهت رفع ابهامات تاریخی، تمامی مدارك و شواهد تاریخی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته كه به اختصار اهم آن ها ارایه می گردد:آثار مورخیّن متّقدمجعفری و كاتب در تألیفات خود در دو مبحث جداگانه كه شرح حال امیران و حكام یزد و دیگری معرفی مساجد جامع یزد است، به ساخاین دو مورخ در مبحث اول، بر موجودیت دو مسجد در مكان بناهای اولیه اذعان دارند كه مسجد اولی را، مسجد جمعه شهرستان و دومین مسجد را مسجد جمعه درده یا مسجد قدیم درده ذكر كرده اند. جعفری در مبحث دوم از دو مسجد متصل قدیمی سخن می گوید ولی كاتب علیرغم تعیین میزان كارآیی مساجد در مبحث اول، بناهای قدیمی مجموعه را یك مسجد دانسته و متذكر می شود كه مسجد قدیم همان عتیق است.
آثار دیگر مورخین
مورخینی كه قبل از گسترش صحن مسجد(1240 ه.ق) تألیفات خود را ارایه داده اند، همچون محمد مستوفی بافقی عیناً مطالب جعفری و كاتب را به تناوب نقل قول كرده اند و از هر دو مسجد قدیمی سخن گفته اند. اما مورخین معاصری كه پس از این تاریخ مبادرت به نگارش كرده اند، تنها به معرفی یك مسجد قدیمی پرداخته اند. آینی در آتشكده یزدان و دكتر افشار در یادگارهای یزد، ضمن شرح مبسوطی از مسجد جامع، تنها به یك مسجد قدیمی اشاره دارند.
آراء صاحبنظرانآراء صاحبنظرانی كه بقایای تاریخی بناهای اولیه را رؤیت كرده اند، نشانگر آن است كه كهن ترین بخش قدیمی مسجد یا مسجد اولیه را دیده اند. این افراد در مورد موقعیت و ویژگی های اظهار نظرهایی كرده اند كه در یك جمع بندی كلی، آن را از آثار قرون اولیه اسلامی و مكان مسجد را در كنار یا بر جایگاه آتشكده زرتشتیان دانسته اند.
دكتر ایرج افشار، جزیی از پی آتشگاه ساسانی را در محل بقایای تاریخی بناهای اولیه مسجد تشخیص داده است و دكتر محمد كریم پیرنیا، وجود محلی به نام « تل خاكستر» را در مجاورت آتشكده ای در این مكان دانسته است. همچنین دكتر پیرنیا و كهنسالان یزدی كه شاهد تخریب بقایای بناهای اولیه بوده اند، همگی اذعان دارند كه هنگام حفر زمین برای پی ریزی شبستان جدید، خاكستر زیادی از این محل بیرون برده شده است و نكته قابل توجه دیگر، توجه زردتشتیان به این مكان و روشن كردن شمع در محل كرباس مسجد فعلی است.
پروفسور پوپ نیز مسجد را در محل یكی از آتشكده های ساسانی دانسته كه در روزگار صفاریان دایر بوده است. همچنین دونالد ویلبر، بقایای تاریخی بناهای اولیه را متعلق به قبل از سلاجقه می داند.
رساله ماكسیم سیرو از مسجد جمعه یزدماكسیم سیرو در ابتدای گزارش ارزنده تحقیقی خود، مكان بناهای اولیه را در جایگاه آتشكده اصلی زردتشتیان قلمداد كرده ولی در ادامه احتمال استقرار مسجد را در جوار آتشگاه دانسته است. وی ضمن ترسیم دقیقی از بقایای بناهای اولیه، با توضیحاتی كه می دهد، بر این اعتقاد است كه از مسجد قدیمی سه چهارم حیاط باقی مانده است كه این بنا كاملاً متقارن و به دور یك حیاط مربع شكل واقع بوده است و سپس اقدام به بازنمایی مسجد كرده است( تصویر شماره پنج)
وی این مسجد را قابل قیاس با مساجد قرون اولیه و بسیار شبیه به آن ها وصف می كند. نكته دیگری كه برای اثبات تعلق این بنا به قرون اولیه اسلامی دارد، عدم وجود تزیینات در مسجد عتیق است. طرح مسجد عتیق، طبق نقشه بازسازی شده( تصویر شماره پنج). به صورت شبستانی است كه قبله آن بیش از سه درجه به سمت شرق انحراف دارد. اگر طرح مسجد به این نحو كه او ترسیم كرده است باشد، باید گفت كه مسجد عتیق با نمونه های موجود مساجد اولیه در ایران متفاوت است. زیرا تمام ناوها در مساجد اولیه موجود عمود بر حیاط هستند و در این طرح ناوهای مسجد عتیق یزد، موازی صحن و در جهت قبله استقرار یافته اند.
وی موجودیت مسجد دیگری را در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن تأیید می كند و در محل پایاب قنات زارچ را در همین مسجد، یعنی سمت غربی مسجد عتیق نشان می دهد. این پایاب هم اكنون در صحن مسجد فعلی واقع است. همچنین ماكسیم سیرو، مكان مستحدنات الحاقی دختران فرامرز را در سمت جنوبی مسجد عتیق تأیید كرده است( تصویر شماره شش)
به این ترتیب ماكسیم سیرو بر این عقیده است كه مسجد اولیه به هنگام ورود كاكوئیان در یزد برپا بوده است و اولین حاكم كاكویی، ظهیرالدین ابو منصور فرامرز، پس از ورود به یزد، مسجد دیگری را در جوار آن بنیان نهاده است. اما مشخصات این مسجد، همان مسجد جمعه قدیم درده است كه مورخین متقدم بانی آن را گرشاسب ثانی ذكر كرده اند
وقف نامه جامع الخیراتمأخذ موثق و مهم دیگری چون جامع الخیرات، مجموعه قدیمی را مشخص كرده است. صفحات اولیه این وقف نامه اسامی بناهایی است كه واقف آن ها را بنیان نهاده و یا موقوفاتی جهت آن
تعیین كرده است. جامع الخیرات ضمن برشمردن مساجد پنجگانه، از سه مسجد در داخل شهر یزد نام می برد كه دو مسجد را به صراحت جامع قلمداد می كند و یكی را در عرصه مسجد جامع قدیم مستقر دانسته است. از آن جا كه مسجد جامع در هر شهر بیش از یكی نیست، مسلم می گردد كه سه مسجد نامبرده، متعلق به مسجد جامع كبیر و در كنار یكدیگر واقعند. یكی مسجد جامع نو است كه خود واقف یعنی سید ركن الدین آن را بنیان نهاده و دو مسجد دیگر، مساجد قدیمی هستند. آن چه در توضیح سه مسجد از مساجد پنجگانه آمده به این شرح است:
« و اما مساجد پنجگانه:1ـ از این مساجد، مسجد جامعی كه در داخل شهر یزد بنا شده و به جامع عتیق اضافه شده است. جامع عتیق در وسط بازار بزرگ و روبروی كاروانسرای معروف به ایازی است.
2ـ و از این مساجد، مسجد جامعی است كه در داخل شهر یزد بنا شده و در جوار بنیادهای خیریه است كه به واقف منسوب است.تصویر 6ـ طرح كلی دوران اولیهمأخذ: رساله ماكسیم سیرو از مسجد جمعه یزد ص173الف ـ مسجد اولیه یا جامع عتیقب ـ مسجد ثانویه یا جامع قدیمج ـ مستحدنات الحاقی دختران فرامرز
3ـ و از این مساجد، مسجد فوقانی است كه در عرصه جامع قدیم و در داخل شهر یزد واقع است.»توضیحات جامع الخیرات در مورد سه مسجد، راهنمایی است، جهت مكان یابی آن ها در كروكی ماكسیم سیرو از سه مسجد در زمانی كه مسجد جامع نو در پشت قبله مسجد قدیم ساخته شد( تصویر شماره هفت)شایان ذكر است كه شرح موقوفات سید شمس الدین در جامع الخیرات بر این سه مسجد تأیید دیگری است بر مكان یابی این سه مسجد در جوار یكدیگر، كه علاوه بر آن وضعیت و كارآیی سه مسجد را در آن زمان مشخص ساخته
است.به این ترتیب كه « موقوفات شمس الدین بر مسجد» كه همان جامع عتیق است، نشان می دهد كه نماز جمعه در آن برگزار نمی شده است، اما نمازهای جماعت یومیه و مستحبی برقرار بوده و
امام جماعت و متولی داشته است. مسلم است كه عدم برگزاری نماز جمعه در این مسجد به واسطه احداث مسجد جامع دوم یا جامع قدیم بوده كه اقامه نماز جمعه به آن منتقل شده بود و « موقوفات شمس الدین بر جامع قدیم» نشانگر برپایی نماز جمعه در این مسجد، حتی پس از احداث مسجد نو است. موقوفاتی كه شمس الدین بر این مسجد تعیین می كند، مفصل است و وقف نامه به صراحت برگزاری نماز جمعه را در این مسجد بیان كرده است.اما « موقوفات شمس الدین بر غرفه مسجد جامع» كه آن را مسجد فوقانی در عرصه جامع قدیم می خواند، نشان می دهد كه نماز جمعه ای در آن مسجد برگزار نمی شده و سید شمس الدین وسیله ای برای اقامه نماز جمع در غرفه‌هایی كه خود در مسجد احداث می كند مهیا می سازد. وی در این وقف نامه، از غرفه ای كه برای رضای خدا در این مسجد ایجاد كرده است تا نماز جمعه در آن برگزار شود، اشاره دارد. ماكسیم سیرو نیز ضمن معرفی این
غرفه ها، مقطعی از پایه های قطور ایوان عظیم یا صفه بلند متصل به مأخذ: رساله ماكسیم سیرو از مسجد جمعه یزد، ص 1381ـ مسجد جامع شهرستان یا مسجد جامع عتیق( مسجد جامع در جوار بنیادهای خیریه واقف)2ـ مسجد جامع قدیم درده یا مسجد جامع قدیم( مسجد جامع در جنب جامع عتیق كه جامع عتیق در وسط بازار بزرگ و روبروی كاروانسرای ایازی واقع است)3ـ مسجد جامع نو( مسجد فوقانی در عرصه قدیم)مقصوره را ترسیم كرده و غرفه ها را گالری نامیده است.آن چه اهمیت دارد آن است كه وقف نامه ای كه شرح موقوفات شمس الدین بر جامع قدیم است، منظور همان مسجد گرشاسبی است و جای هیچ شبهه ای در تأیید این مدعا نیست، حال آنكه پاره ای منابع موثق معاصر، اولین مسجد از مساجد پنجگانه را كه در جامع الخیرات آمده است به غلط مسجد جامع نو دانسته اند و این علاوه بر آن است كه مسجد جامع عتیق یا اولیه را مسجد گرشاسبی می دانند و از مسجد دومی كه همان مسجد جامع قدیم یا گرشاسبی است بی خبر مانده اند!
بررسی شجره نامه آل كاكویه یزدجهت دستیابی به این شجره نامه كه برای یافتن تاریخ بنیان بناهای اولیه رهگشایی به شمار می رفت، از آثار مورخین و بررسی های تاریخی معاصر استفاده شده است. مقایسه تطبیقی كلیه مدارك بدست آمده این امكان را مسیر ساخت.
آثار مورخینجعفری و كاتب در مباحث اولیه تألیفات خود ضمن برشمردن حكام و امیرانی كه در شهر یزد به قدرت رسیدند و نیز همزمانی فرمانروایان یزد با سلاطین وقت ایران و نسبت های خویشاوندی آن ها با یكدیگر سخن گفته اند. گرچه در حاصل گفتار آنان تناقضات زیادی دیده می شود، اما همین مطالب سر منشاء پژوهش های بعدی جهت روشن نمودن شجره نامه آل كاكویه قرار گرفت.
شایان ذكر است كه بانی مسجد قدیم در گفتار جعفری و كاتب گرشاسب است، اما كنیه ای كه كاتب در مقالات هشتم برای گرشاسب ذكر می كند و دكتر افشار نیز همین فرد را به عنوان بانی مسجد قدیم معرفی می كند، با كتیبه تاریخ دار كه از این شخص در قدمگاه علی بن موسی الرضا(ع) در آبادی فراشاه به عنوان بانی عمارت مذكور در سنه 512 ه.ق به دست آمده است تطابق دارد. این سند معتبر، كلیدی بود برای یافتن شجره نامه آل كاكویه یزد و همچنین نشانگر عدم صحت شجره خاندان كاكویی كه از آثار مورخین متقدم به دست آمده بود.
بررسی های تاریخی معاصر در شجره كاكوئیان
این شجره نامه در دو منبع موثق مورد بررسی قرار گرفته است:ـ آقای دكتر ایرج افشار در بخش ضمیمه كتاب تاریخ یزد جعفری، تحت عنوان تعلیقات و توضیحات باغور و بررسی در متون تاریخی شجره نامه ای از آل كاكویه یزد را ارایه داده است. ص4ـ180 ـ دایره المعارف اسلامی، جلد دوم در صفحات 107 الی 115، شجره نامه ای از این خاندان را همراه با توضیحات مستند بیان كرده است.شجره نامه خاندان كاكویی كه از این دو مأخذ بدست آمده، كاملاً یكسان است و تنها در آخرین نسل حكام كاكویی یزد تناقضی دیده می شود. موارد دیگر اختلاف، محدوده تاریخی امارت پاره ای از امرای كاكویی، خویشاوندی خاندان كاكویی با دیالمه آل بویه و نیز وصلت هایی است كه با سلاجقه داشته‌اند.مقایسه تمامی مدارك شجره نامه آل كاكویه یزد را روشن ساخت كه توضیحات مفصل این بررسی و مقایسه آن ها در این مختصر نمی گنجد و تنها شجره نامه مزبور ارایه می گردد كه محدوده های تاریخی امارت امیران كاكویی را نیز در یزد نشان می دهد و رهگشایی برای یافتن بنیان بناهای اولیه مسجد جمعه یزد محسوب می گردد.
توضیح آن كه برای یافتن شجره خاندان كاكویی یزد، به واسطه تناقضات زیادی كه در آثار مورخین دیده شد، ناچاراً شجره نامه از جّد اعلای این خاندان پیگیری شد تا بتوان تاریخ آغاز حكومت این فرمانروایان را در یزد بدست آورد.كاكو در گویش دیلمی به معنای دایی یا خال است. از آن جا كه در تاریخ ثبت است، آل كاكویه با دیالمه آل بویه از طریق مادری خویشاوندی داشتند. به این نحو كه جدّ كاكوئیان، دایی مجدالدوله دیلمی بود و به همین جهت به آل كاكویه شهرت یافته اند.سیدّه، همسر فخرالدوله دیلمی و مادر مجدالدوله دیلمی است كه در تاریخ از
او به عنوان زنی فاضل و قدرتمند یاد شده است. وی خواهر رستم دشمنزیار و فرزند مرزبان بن رستم جدّ اعلای آل كاكویه است.مطلب را این جنین می توان پی گرفت كه پس از درگذشت فخرالدوله دیلمی، فرزندش مجدالدوله كه هنوز خردسال بود به درایت مادرش سیّده خاتون، خواهر دستم دشمنزیار، همچنان بر مسند حكومت در زمان سلطان محمود غزنوی باقی ماند كه كاتب شرح مبسوطی از این ماجرا دارد.دایی مجدالدوله، رستم بن مرزبان یا رستم دشمنزیار هم فرمانروای شهریار كوه بود و وفاداریش به آل كاكویه سبب گردید تا فرزند او ابو جعفر محمد بن دشمنزیار از طرف عمه اش سیّده خاتون در سال 398 ه.ق. به حكومت جبال برسد كه مقر او در اصفهان بود.اواخر عمر علاءالدوله ابوجعفر محمد بن دشمنزیار(433ـ398 ه.ق.) ، پسر خال مجدالدوله دیلمی كه به پسر كاكویه معروف بود. با تسلط سلاجقه در ایران(552ـ429 ه.ق.) قرین است.پس از علاءالدوله از میان فرزندان ذكور او، ظهیرالدین ابو منصور فرامرز به سال 437 ه.ق پس از كشمكش های زیاد به حكومت اصفهان رسید و به واسطه پیمان شكنی های مكرر با شاه سلجوق، نهایتاً طغرل سلجوقی در سال 443 ه.ق. او را به حكومت یزد و ابرقو گماشت و به این ترتیب دوران حكومت كاكوئیان یزد آغاز شد كه هر یك نقشی در ساخت و سازهای بناهای اولیه مسجد جامع یزد داشتند كه در این جا برای روشن شدن مطلب به تفكیك هر یك از امرا مورد بحث و بررسی قرار می گیرند:
آل كاكویه یزد(536ـ443ه.ق):ـ شمس الملوك ظهیرالدین ابو منصور فرامرز( پس از 455ـ443ه.ق):وی اولین امیر كاكویه یزد و آخرین خبری كه به نام او در تاریخ ثبت است، با هیئتی به سرپرستی عمیدالملك كندری به خواستگاری از دختر خلیفه قائم برای طغرل سلجوقی در سال 454 ه.ق به بغداد رفت. در این سفر ارسلان خاتون زوجه خلیفه قائم كه دختر جعفری بك یا برادرزاده طغرل سلجوقی بود، آنان را همراهی می كرد. ارسلان خاتون، پس از فوت خلیفه قائم به همسری امیر علی بن فرامرز، دومین امیر كاكویه یزد در آمد.
ـ علاءالدوله امیر علی بن فرامرز(488ـ پس از 455 ه.ق):وی همزمان با ملكشاه سلجوقی(485ـ465 ه.ق) است و ارسلان خاتون زوجه سابق خلیفه عباسی با عمه ملكشاه سلجوقی را به همسری برگزید. در صحت این مدّعا، اشعار معزّی در مدح علی بن فرامرز، شبهه ای از این ماجرا باقی نمی گذارد، زیرا در آثار مورخین از این كه ارسلان خاتون همسر كدامیك از امرای كاكویی است تناقض بسیاری دیده می شود كه تاریخچه مسجد را به واسطه اقداماتش در مسجد با ابهام روبرو می سازد.كف دست موسی پیغمبر است و یا آتش اژدها پیكر استامیر اجل فخر عالم علی كه دل پرور شاه دین پرورستعلی بن بوطالب اندر بهشت علی بن شمس الملوك ایدرستیكی آن كه داماد جغری بك است دگر آن كه داماد پیغمبر استـ علاءالدوله گرشاسب علی بن فرامرز علاءالدوله(پس از 513ـ488 ه.ق):این حاكم به واسطه همنام بودن با عم خود به گرشاسب ثانی مشهور است. وی داماد ملكشاه سلجوقی بود و به واسطه كشمكش هایی كه پس از ملكشاه بین سلاجقه پدید آمده بود، از طرف سلطان محمود سلجوقی در سال 513 ه.ق از فرمانروایی یزد بركنار شد و به این ترتیب به طرفداران سلطان سنجر پیوست. پایان زندگی گرشاسب مبهم است. اما تاریخ نشان می دهد كه پس از سال 520 ه.ق نیز در قید حیات بوده است. « زامباور در شجره نسب این خاندان، پس از گرشاسب دوم از فرزند او به اشاره “ فلان” نام می برد.» این اظهار نظر نشان می دهد كه
گرشاسب اولاد ذكور نداشته و به همین علت معرفی امرای كاكویی در متون تاریخی، پس از گرشاسب بسیار مبهم و آشفته است. اما منابع بسیاری در دایره المعارف اسلامی حاكی از آن است كه پس از گرشاسب، برادرش فرامرز بن علی به فرمانروایی یزد منصوب شد.ـ فرامرز بن امیر علی بن فرامرز(536ـ6ـ513 ه.ق):وی كه همزمان با سلطان سنجر سلجوقی است، یكی از دختر عموهای سلطان سنجر را به همسری خود برگزید و مادرش نیز همانند گرشاسب بن علی بن فرامرز، ارسلان خاتون است. فرامرز بن علی در سال 536 ه.ق در ملازمت سنجر در نبرد با قراختائیان به قتل رسید.
ـ دختران فرامرز بن امیر علی بن فرامرز(536 ه.ق به بعد و شروع حكومت اتابكان در یزد):پس از فرامرز بن علی، سلطان سنجر، حكومت یزد را به دو دختر او واگذار كرد و یكی از امرای لشكر خود را به نام سام بن لنگر، اتابك دختران نمود. پس از دختران فرامرز، حكومت آل كاكویه در یزد منقرض شد و اتابكان یزد به قدرت رسیدند.
بانیان و تاریخ بنیان دو مسجد قدیمی
بررسی مدارك و شواهد تاریخی، اساسی ترین نكات مبهم بناهای اولیه مسجد را روشن نمود. مقایسه نتایج حاصله از این پژوهش و انطباق آن با شجره نامه آل كاكویه یزد، بانیان و تاریخ بنیان این دو مسجد قدیمی را مشخص می‌سازد.
مسجد اولیه: مسجد جمعه شهرستان؛ یا مسجد جامع عتیقطرح شبستانی مسجد به ویژه به سبك عربی( تصویر شماره پنج)؛ قابل قیاس با مساجدی است كه در قرون اولیه اسلامی ساخته شده اند. نظیر مسجد تاریخانه دامغان(160 ه.ق) مسجد جامع اولیه اصفهان(156 ه.ق) كه بومسلمی هستند و یا جامع عتیق شیراز(281 ه.ق) كه در زمان عمرولیث صفاری ساخته شد. بنابراین، مسجد جامع عتیق از وجه طراحی به قرون اولیه اسلامی تعلق دارد.
نكته دیگری كه تعلق این مسجد را به قرون اولیه اسلامی نزدیك می سازد، انحراف قبله آن است. این اتفاق در مساجد اولیه ای كه ساخته شده است، بسیار دیده می شود و دلیل آن هم روشن است. مثل مسجد اولیه اصفهان كه به دلیل انحراف قبله در تاریخ 226 ه.ق تخریب و مسجد شبستانی دیگری در مكان آن ساخته شد.اما علیرغم انحراف جهت قبله، مسجد جامع اولیه یزد حفظ گردید و در قرون بعدی در جوار آن مسجد دیگری برپا شد كه ر آن نماز جمعه برگزار می گردید.
از طرفی بنیان این مسجد بنا به قول مورخین نمی تواند در زمان اولین امیر كاكویی یزد اتفاق افتاده باشد. زیرا این گفته به آن معنی است كه تا نیمه قرن پنجم در یزد مسجد جمعه ای برپا نشده و اگر هم ساخته شده باشد در آستانه ظهور گنبد خانه و ایوان در مساجد، ما با احداث مسجد شبستانی مواجهیم، كه بعید است. همچنین در فاصله زمانی نیم قرن، احداث دو مسجد در مجموعه بناهای اولیه، یكی با طرح شبستانی و دیگری با طرح گنبدخانه ای ایوان دار، در قرن پنجم غیر ممكن است.
بنابراین بنیان مسجد اولیه به طور قطع در زمان كاكوئیان اتفاق نیافتاده است و مربوط به قرون اولیه اسلامی است. اما در مورد این كه این مسجد متعلق به چه زمانی از قرون اولیه اسلامی است، دو دوره تاریخی مورد بحث است:امكان بحث این مسجد در دوران ابومسلم در این مكان ضعیف است. زیرا مورخین به بنیان مسجد فرط در مكان دیگری از شهر ( در كنار دروازه مهریجرد) توسط احمد زمجی اشاره دارند كه جامع هم نبوده، زیرا اقدامات ساختمانی مسجد جامع در زمان كاكوئیان در جوار آن اتفاق نیافتاده است. همچنین احتمال دایر بودن آتشكده ای در این مكان تا قرن سوم ه.ق نیز طبق آن چه كه آمد وجود دارد.
اما امكان احداث مسجد اولیه در دروان عمرولیث صفاری قطعیت بیشتری دارد. وی كه از طرف خلیفه عباسی به حكومت خراسان، عراق و فارس رسید، مورخین در مورد او چنین نگاشته اند:« او مال بسیار جهت خلیفه بفرستاد و مال یزد او تصرف می كرد و والی او در یزد بود» بنابراین همان گونه كه در زمان او مسجد جامع عتیق شیراز احداث گردید، در یزد هم مسجد جامع عتیق برپا شد، شایان ذكر است كه ماكسیم سیرو نیز احتمال احداث این مسجد را در عهد عمرولیث صفاری (289ـ265 ه.ق9 با قاطعیت بیشتری از دوران ابومسلم ذكر كرده است.مسجد ثانویه: مسجد جمعه در ده، مسجد جامع قدیم، مسجد گرشاسبیبررسی ویژگی های مسجد و مقایسه با گفتار مورخین، تاریخ بنیان و بانی مسجد جامع قدیم را مشخص می نماید. هیچگونه سند و مدرك عینی از چگونگی طرح این مسجد در دست نیست. اما از متون تاریخی می توان چنین استنباط كرد كه این مسجد دارای گنبد خانه و ایوان بوده است. زیرا در آثار مورخین بارها از گنبد مقصوره قدیم و صفه مقصوره آن یاد شده است. بنابراین تاریخ بنیان این مسجد با تاریخ متحول شدن مساجد از طرح شبستانی به چهار ایوانی گنبد دار سازگار است. نظیر مسجد جمعه اصفهان كه در نیمه دوم قرن پنجم ه.ق و بین سالهای 465 الی 485 ه.ق دارای گنبد خانه شد و ایوان های آن در ابتدای قرن ششم احداث شدند. یا مسجد زواره كه در 530 ه.ق با طرح جدید یعنی چهار ایوانی گنبد دار ساخته شد.
مكان یابی مسجد جامع قدیم با اتكا به صحنی كه ماكسیم سیرو برای این مسجد ترسیم كرده، امكان وجود یك گنبد خانه و ایوان را در سمت قبله مسجد به دست می دهد. اما از طرفی با وسعت زمینی كه مسجد در آن واقع بوده، بعید به نظر می رسد كه صحن مسجد تا این حد نزدیك به مسجد جامع عتیق طرح شده باشد. حال آنكه مسجد می توانسته در میانه زمین مستقر گردد. در این صورت امكان طرح مسجد، علاوه بر تك ایوانی گنبد دار، چهار ایوانی گنبد دار نیز میسر بوده است.
قبله این مسجد نیز بر اساس صحنی كه ماكسیم سیرو برای آن ترسیم كرده، در جهت قبله شبستان شازده است كه نسبت به قبله اصلی به سمت غرب انحراف داشته است.مورخین متقدم همگی بر موجودیت این مسجد متفق القولند و بانی آن را گرشاسب دانسته اند، منتها در ذكر كنیه گرشاسب و این كه چندمین امیر كاكویه یزد است اختلاف نظر دارند.اما شجره نامه آل كاكویه یزد، نشان داد كه این امیر، سومین فرمانروای كاكوئیان یزد است و یا همان علاءالدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاءالدوله ابن جعفر كالنجار است كه بین سال های 488 الی 513 ه.ق در یزد حكومت می كرد و مسجد جامع قدیم در جوار مسجد عتیق در زمان وی بنیان نهاده شد.
جمع بندیمكان یابی تاریخی بنااحتمال دارد كه بنای مسجد جامع كبیر یزد در مكان و یا در جوار آتشكده زردتشتیان واقع شده باشد. این احتمال به گواهی صاحبنظرانی است كه بقایای تاریخی مسجد را رؤیت نموده اند، وگرنه در آثار مورخین هیچ نشانه‌ای از وجود آتشكده در این مكان ابراز نشده است.ماكسیم سیرو، دكتر افشار، دكتر پیرنیا و پروفسور پوپ همگی احتمال وجود آتشكده را در این مكان بنابر شواهدی بیان نموده اند.اما بررسی ها نشان می دهد كه مكان مسجد جامع كبیر یزد درست در مقابل دروازه شهرستان یا شهر دوران پیش از اسلام است.
سیر تحولات تاریخی بناهای اولیه(289ـ265 ه.ق)ـ بنیان مسجد جامع اولیه یا مسجد جامع عتیق و یا مسجد جمعه شهرستان.این مسجد با طرح شبستانی در زمان عمرولیث صفاری( نیمه دوم قرن سوم ه.ق) ساخته شده است و قبله آن نسبت به قبله اصلی انحراف داشت.(454ـ443 ه.ق)ـ تعمیرات و نوسازی مسجد جمعه شهرستانظهیرالدین ابو منصور فرامرز، اولین امیر كاكویی است كه پس از ورود به یزد، چهار تن از سرهنگان او اقدام به احداث حصار و دروازه شهر یزد نمودند. اشاره مبهم منابع تاریخی به ساخت مسجد جمعه شهرستان همان تعمیرات و نوسازی مسجد جمعه شهر است كه در قرون قبلی برپا شده بود.(488ـ455 ه.ق)ـ احداث مناره در كنار مسجد جمعه شهرستان
علاءالدوله امیر علی بن فرامرز و همسرش ارسلان خاتون، مناری در كنار مسجد اولیه بنا كردند كه با القاب ارسلان خاتون و با كاشیهای معرق تزیین شده بود. این منار تا قرن نهم برپا بود.(513ـ488 ه.ق)ـ احداث مسجد جامع قدیم یا مسجد قدیم در دهعلاءالدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز علاؤالدوله ابو جعفر كالنجار، مسجد دیگری با طرح تك ایوانی گنبد دار در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن بنیان نهاد. « در كنار این مسجد شبستان و كتابخانه مهمی نیز احداث نمود و همچنین پایاب قنات زارچ» در این مسجد بود كه هم اكنون پایاب در صحن مسجد فعلی واقع است و جماعتخانه آن، پس از نوسازی های 1240 ه.ق به نام شبستان شازده خوانده می شود.
همچنین مسجدی كه در زمان گرشاسب ساخته شد، سه ورودی یا سه درگاه داشت:« … و سه درگاه بر وی نهاد: یكی برابر صفّه مقصوره و یكی برابر «بازار كلاهدوزان» قدیم و یكی به طرف مدرسه كمالیه».شواهد نشان می دهد كه این ورودی ها به ترتیب در شمال، غرب و شرق مسجد تعبیه شدند كه مجموعه را به گذرهای اطراف مسجد متصل می ساخت.درگاه شمالی، در مقابل ایوان و گنبد خانه سمت قبله مسجد جامع قدیم باز می شده است و هم اكنون نیز در مكان آن ورودیی است كه در مقابل ایوان عظیم مسجد فعلی باز می شود.درگاه غربی، درگاهی است كه به طرف مدرسه كمالیه باز می شده و در سمت غربی مسجد واقع بوده است و هم اكنون در مكان آن درگاه كوچكی است كه در منتهی الیه غربی مسجد قراردارد.درگاه شرق
ی، درگاهی است كه به طرف بازار باز می شده و بنابر مدارك و شواهد موجود، همان كرباس ورودی اصلی مسجد فعلی است. دكتر محمد كریم پیرنیا موجودیت تكیه ای از دوره كاكوئیان را در پشت تكیه فعلی سردر تأیید نموده اند.(536ـ513 ه.ق)ـ از دوران فرمانروایی فرامرز بن امیر علی بن فرامرز تنها دو سنگ قبر از زیر خاك های خرابه های مسجد عتیق به دست آمده است و منابع تاریخی به اقدامی در مسجد جامع اشاره ندارند.(492 ه.ق)ـ سنگ قبر تاریخ دار مربوط به « ابوالحسن بن محمد بن علی بن (كذا) و توفّی فی شهر ربیع الاول سنه اثنتین و تسعین و اربع مائه»
(533 ه.ق)ـ سنگ قبر تاریخ دار مربوط به « هذا قبر الشیخ الشهید محمد بن علی بن محمد شنبه رحمه الله علیه توّفی فی جمادی الاخر فی سنه ثلث و ثلثین و خمس مائه»(536 ه.ق به بعد)ـ احداث شبستان و مقبره جنب مسجد جامع قدیم.دختران فرامرز بن امیر علی بن فرامرز، شبستان یا زمستانخانه و مقبره ای برای مدفن خود در پشت قبله مسجد جامع عتیق ساختند كه به احتمال زیاد با مسجد جامع قدیم اتصال داشت.( تصویر شماره هفت). مكان مستحدنات الحاقی فرامرز را نشان می دهد. محمد مستوفی از تزیینات بناهای الحاقی دختران فرامرز سخن گفته است و گفتار او تنها مورد در متون تاریخی است كه به تزیینات در بناهای اولیه اشاره شده است.
( قرن 7 ه.ق)ـ ساخت و سازها با حمله مغول به ایران متوقف ماند و از مسجد جمعه یزد در این دوره خبری در دست نیست. احتمالاً رها شدن بناهای مسجد در مدتی طولانی به فرسایش بنا انجامیده است.
(قرن8 ه.ق)ـ احداث مسجد جامع نو در اوایل قرن هشتم ه.ق كه آراش نسبی برقرار شد، ساخت و سازها با سرعتی زیاد آغاز گردید و پایه های مسجد جامع نو در( 724 یا 728 ه.ق) در پشت قبله مسجد جامع قدیم توسط سید ركن الدین محمد بن قوام الدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی گذارده شد. اما علیرغم احداث این مسجد، همانگونه كه در مباحث قبلی آمد. بناهای قدیمی مسجد نیز همواره مورد استفاده و توجه بود و علاوه بر تعمیر و نوسازی، موقوفه هایی نیز بر آن نوشته شده است.
(724 ه.ق)ـ عبور قنات وقف آباد از مسجد جامع عتیق.(732 ه.ق)ـ احداث مناره بر سر گنبد مقصوره قدیم.مولانا عفیف الدین معماری كه مجری اقدامات ساختمانی مسجد جامع نو بود مناره ای بر سر گنبد مقصوره قدیم احداث نمود. همچنین سید شمس الدین فرزند ارشد سید ركن الدین« از تبریز زیلوهای عالی جهت گنبد مقصوره قدیم بفرستاد و دكانی چند وحصص و میاه داخل كرد بدان موقوفات كه وقف مسجد قدیم بود… »
همانگونه كه گفته شد در جامع الخیرات شرح موقوفات شمس الدین بر جامع قدیم و جامع عتیق به طور جداگانه آمده است.شایان ذكر است كه كاوش های باستان شناسی ماكسیم سیرو، اقدام ساختمانی در مسجد عتیق در این دوره نشان نداده است و علت هم روشن است زیرا آن چه كه انجام داده در مسجد جامع قدیم یا گرشاسبی بوده كه نماز جمعه در آن برگزار می شده است و در زمان ماكسیم سیرو از آن اثار چیزی بر جای نمانده بود.آل مظفر(795ـ719 ه.ق)777 ه.ق ـ احداث درگاه بین مسجد جامع قدیم و جدید به نام آستانه.در زمان حكومت شاه یحیی مظفری اقدامات ساختمانی در مسجد انجام شد و معمار او مولانا ضیاءالدین بود. در این زمان درگاه جدیدی از مسجد جامع قدیم به مسجد جامع نو در مقابل ایوان عظیم باز شد كه به نام آستانه خوانده شده است،( تصویر شماره هشت). كاتب نیز درباره آستانه چنین عبارتی دارد: « و در آستانه كه در مقابل صفه بزرگ است كتبخانه با درهای علی ساز كرده»امرای گوركانی(862ـ798 ه.ق)
820 ه.ق ـ كتیبه تاریخ داری از دوره امرای گوركانی از زیر خاك های بقایای تاریخی مسجد جامع عتیق بدست آمده است.« به سعی قطب الدین الصیرفی شد، فی سنه 820» كه 982 هم خوانده می شود.
ادامه خواندن مقاله بررسي تاريخچه مسجد جامع كبير يزد
نوشته مقاله بررسي تاريخچه مسجد جامع كبير يزد اولین بار در دانلود رایگان پدیدار شد.