nx دارای 198 صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است
فایل ورد nx کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه و مراکز دولتی می باشد.
این پروژه توسط مرکز nx2 آماده و تنظیم شده است
توجه : در صورت مشاهده بهم ريختگي احتمالي در متون زير ،دليل ان کپي کردن اين مطالب از داخل فایل ورد مي باشد و در فايل اصلي nx،به هيچ وجه بهم ريختگي وجود ندارد
بخشی از متن nx :
مساجد در ایران
مسجد جمعه و آرامگاه شیخ عبدالصمددر ورای باغستانهای سرسبز مركز شهر نطنز مناره ای سربفلك كشیده، و گنبدی هرمی شكل در كنار آن توجه هر تازه واردی را به سوی خود معطوف می دارد. این مناره بخشی از مجموعه بسیار نفیس مسجد جمعه و آرامگاه عالم ربانی و عارف روشن ضمیر سده هشتم هجری قمری شیخ نورالدین عبدالصمد اصفهانی نطنزی و سردر خانقاه او می باشد، كه قسمتهایی از آن از دستبرد مصون نمانده و در نتیجه زینت بخش موزه های كشورهای بیگانه گردیده است.
این مجموعه كه شامل شبستان هشت ضلعی گنبددار مسجد (دارای بخشهای گوناگون) – آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد – سردر خانقاه و مناره مرتفعی است به استثنای شبستان گنبددار كه از بناهای دوره دیلمی است، بقیه مربوط به دوره ایلخانیان مغول می باشند كه در فاصله سالهای 704 تا 725 هجری قمری بنا گردیده است.
شمال و جنوب و مغرب این مجموعه را كوچه های باریكی فرا گرفته كه در سمت جنوب وسعت بیشتری پیدا كرده و به صورت میدانی كوچك درآمده است. به گفته دونالد ویلبر «تركیب رنگهای روشن تزئینات خارجی ابنیه در مقابل درخت كهنسالی كه بر آنها سایه افكنده و رنگهای مختلف كوهستان، منظره جالب توجهی بوجود آورده كه شخص را به یاد نقاشیهای مینیاتور ایرانی می اندازد.همان گونه كه اشاره شد قسمتهایی از این مجموعه مورد دستبرد قرار گرفته است، و از آن جایی كه از وضع نخستین آن اطلاع چندانی در دست نیست نخست دو نوشته را كه مربوط به سالهای 1294 و 1316 هجری قمری و حاوی اطلاعات نسبتاً مهمی در باره این مجموعه است نقل و سپس شرح تفصیلی بناها آورده خواهد شد.
اول-در مجموعه ناصری نسخه خطی پس از آوردن شرح در باره اوضاع طبیعی و جغرافیایی قصبه نطنز از مسجد جمعه چنین یاد كرده اسن:«از آثار قدیم مسجدی دارد شهره به مسجد جامع، در دالان مسجد مناری ساخته شده كه در اغلب از شهرهای ایران چنین مناری ساخته نشده.در مسجد دروازه ای ساخته اند (منظور سر خانقاه است) از آجر و كاشی قدیم كه چنین كاشی دیده نشده و تاریخ آن هشتصد سال است و در آن مسجد محراب بیت المقدس كه آن محراب از آجر كاشی است و آن مسجد و منار از بناهای شیخ عبدالصمد مرحوم است كه بقعه خود مرحوم شیخ عبدالصمد در دالان مسجد پهلوی منار است. آجرهای كاشی زیاد داشت كه اغلب آن را برده اند چیزی كه باقی مانده است محرابی در آن بقعه است كه هرگاه یكی از آجرهای آن گیر بیاید در اصفهان بیست تومان متجاوز میخرند.»
در مورد نوشته های این مورخ ناگزیر از ذكر چند نكته می باشد:1-تاریخ دروازه (سردر خانقاه) را 800 سال نوشته و حال آنكه به سال 1294 هجری قمری 578 سال از تاریخ ساخت آن می گذشته است.2-از محراب كاشی مسجد كه به سو.ی بیت المقدس بوده یاد نموده. این محراب كه به احتمال قریب به یقین در شبستان هشت ضلعی گنبددار بوده امروزه اثری از آن مشاهده نمی گردد.3-مسجد و منار را از بناهای مرحوم شیخ عبدالصمد دانسته كه سخن را بدون توجه به نوشته های موجود صرفاً به استناد گفته مردم كه امروزه نیز در پاسخ پرسش از بانی بنا، همین جواب را می دهند، اظهار داشته است.
4-بسیاری از كاشیهای ازاره آرامگاه شیخ عبدالصمد قبل از سال 1294 ربوده شده و بقیه آن نیز طی سالهای بعد مورد دستبرد قرار گرفته است.5-محراب كاشی آرامگاه شیخ عبدالصمد در سال 1294 بجای خود باقی بوده و سرقت این اثر كم نظیر مربوط به بعد از آن تاریخ است. با توجه به قیمتی كه برای هر خشت آن در صد و اندی سال پیش تعیین نموده از یك طرف و جو آن زمان از نظر بی سر و سامانی مردم و گرفتاریهای بی حد و حصر آنان در اثر هرج و مرج كشور و تاخت و تاز اشرار و تاراج هستی مردم، سرنوشت اسف بار این محراب كه همانا سرقت آن به دست ایادی بیگانه باشد امری غیرقابل اجتناب بوده است.
دوم-در سفرنامه تهران به شیراز نظام الملك نیز شرحی در باره این مجموعه مندرج است كه نسبت به نوشته تحصیلدار اصفهانی مفصلتر می باشد.نظام الملك و همراهان روز 12 شوال 1316 هجری قمری با كالسكه از تهرانم حركت و پس از پانزده روز مسافرت روز جمعه 27 سوال به ده آباد نخستین آبادی نطنز (واقع در مسیر جاده آن زمان) وارد می شوند و از آنجا به خالد آباد و باد مب روند صبح شنبه 28 شوال از باد به خفر آمده كه راه خود را به سوی طرق ادامه دهند، نظام الملك در خفر تصمیم می گیرد كه از شهر نطنز بازدید نماید اینك دنباله مطلب عیناً از نوشته های منشی نظام الملك نقل می گردد:
«اجنمالاً اینكه بعد از صرف نهار و چای و فریضه حضرت آقایی مصمم رفتن بخود نطنز شدند كه چهار به غروب مانده بروند و انشاءالله تعالی قبل از غروب مراجعت نمایند.در ساعت مقرر حضرت آقایی سوار شدند و اغلب از همراهان نیز سوار شدند از طرف دست راست خفر از راه جاریان و مزرعه قطیب (منظور مزرعه خطیر است: نگارنده) به نطنز تشریف بردند.به قدری این خط راه به واسطه اشجار و انهار و زراعت گندم و جو سبز و خرم بود كه حقیقتاً انسان از دیدنش محظوظ می شد.
تقریباً ده روز به نوروز مانده است بادامهای این دهات نزدیك بود كه شكوفه شا باز شود محل زراعت از یك چارك متجاوز بالا آمده بود از مزرعه قطیب گذشته وارد شدند. زن و مرد تماماً در كوچه و روی بامها به تماشا آمده بودند نزدیك به مسجد كه رسیدند جناب ناظم الاطباء و چند نفر دیگر از سادات كه اسامی آنها از قرار ذیل است به استقبال آمدند:
آقا سید محمدرضا تاجری، میرزا سید احمد تاجر، میرزااسدالله كدخدای قصبه نطنز، میرزا سید حسین تاجر، میرزا ابوالحسن تاجر، آقا میرزا سید علی پسر مرحوم امام جمعه برادر امام جمعه حالیه.درب مسجد جامع كه رسیدند چون مسجد از بناهای عتیقه بود به جهت ملاحظه خطوط كتیبه بیرون مسجد كه به خط ثلث بود و خطوطی كه در داخل مسجد بود پیاده شدند. منار بسیار ممتازی كه نظیر آن تا كنون دیده نشده و قدری خرابی در آن منار به هم رسیده بود، متصل به مسجد بنا كرده بودند كه این شرح در كتیبه بیرون سر درب نوشته شده بود. در وسط طاقنمای طرف دست راست بقعه به خط نسخ لایقربی نوشته بود امیركبیر جلال الدین عبدالله اعزه الله در زیر همان كتیبه به همان طریق فوق مرقوم بمساعی عبدالصمد صدالمعظم كمال الدین محمد جزاءالله خیرا.
در كتیبه داخل مسجد یعنی محلی كه در مقابل آنجا امامت می كنند سوره مباركه جمعه به خط ثلث با نهایت امتیاز نوشته شده بود این خط را از گچ برجسته درآورده بودند.در محل امامت و اطراف محراب كاشیهای خیلی ممتاز داشته است كه همه را كنده و فروخته اند مختصری از خطوط آن كه آیات قرآنی بود باقی بود كه نهایت امتیاز را داشت واقعاً خیلی اسباب تاسف بود كه چرا چنین آثاری كه از صنایع قدیمه ایران و آثار بزرگ است همت در انهدام آن گماشته اند.
بهر حال بقعه ای نیز در یك مسجد بود كه آن بقعه نیز كتیبه ممتازی به خط ثلث با نهایت امتیاز از گچ برجسته درآورده بودند و زمینه آن را گچ بری بسیار ممتازی كرده بودند كه هیچ طرف مشابهت به گچ بری حالیه نداشت. چهار طرف آن طاقها كه در بقعه بود از ساروج شكل ستون به وضع خیلی ممتلز مشبك ساخته بودند كه سرهای ستون خیلی به قبه های فولادی كه در علمها نصب می كنند شبیه بود.مرقدی هم از مرحوم شیخ عبدالصمد كه از اجله عرفا بود ملاحظه شد كه اطراف آن ضریح چوبی بود و سنگ مزار شیخ را در دیوار نصب كرده بودند كه در سال 973 وفات كرده بود. فاتحه خوانده از آنجا بیرون آمدیم و سوار شده به راه افتادیم.»
همان گونه كه ملاحظه شد نوشته های منشی نظام الملك حاوی اطلاعات بیشتر و مستندتری می باشد كه به بررسی آن یم پردازیم.1-در نقل مندرجات كتیبه مناره چند اشتباه جزئی به چشم می خورد.2-نوشته های متن یكی از لوحه های موجود در داخل طاقنمای كتیبه كمربندی مناره در اثر ریختگی ناخوانا شده و حال آنكه در نوشته مورد بحث متن كامل آن «بمساعی عبدالصمد صدرالعظم كمال الدین محمد جزاءالله خیرا» درج گردیده است.
3-از كتیبه داخل مسجد شامل سوره جمعه كه به خط ثلث برجسته گچ بری شده بوده است امروز بخشی از آن ریخته و به هنگام تعمیر نتوانسته اند كه آن را به صورت اولیه درآورند.4-سخن از محراب كاشی و كندن و فروختن كاشیهای آن دارد و اینكه تا آن زمان مختصری از كاشیهای محراب كه حاوی خطوط قرآنی بوده باقی بوده كه متاسفانه در زمان حاضر اثری از محراب كاشی دیده نمی شود فقط در تعمیرات اساسی اخیر شبستان سه قطعه كاشی نوشته بدست آمد كه احتمالاً مربوط به همان محراب كاشی می باشد.
5-نویسنده به هنگام اشاره به كتیبه گچ بری بقعه شیخ عبدالصمد از محراب بقعه كه تا سال 1294 هجری باقی مانده بوده سخن به میان نیاورده است. حال آنكه با دیدن اندكی از كاشیهای محراب داخل مسجد از محراب آن یاد نموده است. این سكوت می تواند دلیلی بر نبودن محراب كاشی بقعه شیخ عبدالصمد در سال 1316 هجری قمری بوده باشد.6-از سنگ مزار شیخ كه در دیوار نصب شده یاد نموده كه اكنون چنین سنگی وجود ندارد و سنگ موجود در قسمت بالای سر قبر نصب شده كه حاوی صلوات چهارده معصوم و تاریخ 1045 هجری قمری است.7-سال وفات شیخ را كه 973 ذكر نموده صحیح نیست زیرا در كتیبه گچی بقعه اولاً كلمه مزار;.. عبدالصمد بن علی و ثانیاً تاریخ ساخت بقعه یعنی 707 ذكر شده و مسلم است كه در سال مذكور شیخ نورالدین عبدالصمد رخت از جهان بربسته بوده است. اكثر مورخین نیز درگذشت شیخ را به سال 699 هجری قمری نوشته اند.
وضع كنونی مسجدمسجد كنونی از شبستان هشت ضلعی گنبد داری كه مشرف بر صحن است و چهار ایوان اصلی و نمازخانه ها و دهلیزهایی كه اضلاع صحن را به یكدیگر می پیوندد تشكیل گردیده و مصالح بكار رفته در آن آجر و آهك و پوشش گچ می باشد.
مسجد دارای سه ورودی است یكی جنوبی و دو شمالی كه ورودیهای شمالی هم سطح حیاط بوده ولی ورودی جنوبی دالان نسبتاً وسیعی است به طول 82/16 متر كه با دوازده پله وسیع به سطح كوچه جنوبی می رسد و این اختلاف سطح موجب گردیده كه بخش جنوبی مسجد در گودی قرار گیرد.در كتیبه سردر جنوبی مسجد با حروف مینایی فیروزه رنگ بر متنی زرد روشن و مات (به طریقه متداول در عهد مغول) جملات زیر خوانده می شود:بسم الله الرحمن الرحیم، امر بعمارت المسجد فی المسجد المولی المعظم و الكرم خواجه زین الدنیا و الدین خلیفه بن حسین الماستری بمساعی الصدر المعظم شمس الدین محمد بن علی النطنزی فی سنته اربع و سبعائه.
در این كتاب علاوه بر بانی و ساعی و تاریخ ساخت جمله «امر بعمارات المسجد فی المسجد» خود روشنگر مراتب زیر است:بنای مسجد در این مكان ابتدا به ساكن نبوده و بانی این زمین را به علت وجود جای كافی بدین امر اختصاص نداده است زیرا مجموعه مسجد كنونی به پیرامون مسجدی دیگر بنا گردیده است. گرچه وجود تنگناها و گنبد آجری عهد دیلمی خود مبین این امر است ولی ترتیب كار چنان داده شده كه تمامی این بناها در ظاهر مجموعه واحدی را نشان می دهند.ورودی جنوبی مسجد دارای طاق یا سردر نسبتاً مرتفعی است كه علاوه بر ورودی، طرفین آن را دو طاقنمای تزئینی نیز فرار گرفته و كتیبه مورد اشاره به طور كمربندی بالای در ورودی و دو طاقنمای مذكور قرار گرفته است.
ستونهای دو طرف سردر كه آجری است و بخشی از آن مورد مرمت قرار گرفته شامل دو طاقنمای تزئینی در متن نغول در دو طبقه است كه در فاصله بین طاقنماهای زیر و رو سنگ نبشته ای نصب شده است. سنگ نبشته سمت چپ فرمان شاه عباس اول و سمت راست دستوری است از شاهزاده حسام السلطنه قاجار كه متن هر یك عیناً درج می گردد.1-فرمان شاه عباس
این سنگ كه از مرمر سفید و نوشته آن به خط ثلث برجسته است به ابعاد 45×75 سانتیمتر و شامل 7 سطر است.2-سنگ نبشته سمت راست سردر به ابعاد 28×31 سانتیمتر و به رنگ خاكستری و متن آن حاوی هفت بیت شعر است كه خط نستعلیق برجسته كنده كاری شده به شرح زیر:بعهد ناصر دین شهریار كز عدلشز جور پیل قوی ایمن است مور ضعیفحسام سلطنت آن داوری كه از كرمش
دعا به دولت می كنند و ضیع و شریفچو میرزااسدالله را اجازت دادبسرپرستی خلق ضعیف و زار و نحیفبازدیاد دعاگویی و سلامت شاهبخاص و عام رعیت روف كیست لطیفوجوه ما حصل پاره دوز و صابونیمعاف كرد مسلم بصیغه تخفیف
به لعنت ابدی باد مبتلا هركسكه منحرف شدوش رایی یا كند تحریفبسال دو صد هشتاد و یك پس از یك الفز طبع سیما این قطعه یافت نظم و ردیف
سردر، دارای در چوبی منبت كاری است كه به سوی پله كانها و راهروی وسیع پشت آن باز می شود و در اثر تماس با آفتاب و سایر عوامل جوی بیشتر نقوش منبت و خطوط آن محو یا ریختگی پیدا كرده است. آن چنانكه فقط بر دماغه در جمله های زیر به دشواری خوانده می شود:«;;بن یحیی النطنزی تقبل الله عمل استاد;.. الاصفهانی فی رمضان سنه خمس و عشرین و ثمانمائه»825 هجری قمری
راهرو و ورودی جنوبی از سطح كوچه پایین تر و با 10 پله به كف آن می رسند.دالان ورودی جنوبی از طریق پله كانی از یك سو به بام و از سوی دیگر به اطاق پشت آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد و توسط راهروهای فرعی به شبستان بزرگ، شبستان نوساز احداثی بر خرابه های خانقاه، آرامگاه شیخ عبدالصمد، حیاط و حیاط خلوتی كه در آن آبریزگاه ایجاد شده اتصال دارد.صحن مسجد فضای مربع شكلی است به طول 06/14 متر كه در چهارسوی آن چهار ایوان بزرگ شبستانهای بزرگ و كوچك و راهروهایی چندگانه بنا گردیده است.در میان حیاط فضای گودی است كه با هشت پله وسیع به كنار قنات آبی پایان می گیرد كه نه تنها آب مورد نیاز ساكنین پیرامون مسجد را در سابق تأمین می نمود بلكه با وجود پیدایش و گسترش شبكه آب لوله كشی هنوز نیز آب این قنات جهت آشامیدن مورد استفاده قرار می گیرد.
ایوان جنوبیاین ایوان كه عرض دهنه آن 50/6 و طول آن 14/4 متر است دارای سقفی مرتفع با طاق رومی پیش و پس به بلندی تقریبی 75/10 متر می باشد به دیوار جنوبی ایوان محرابی نمایان است كه در طرفین این محراب دو ورودی شبستان بزرگ قرار دارد كه فقط ورودی سمت راست مستقیماً به شبستان می پیوندد. لچكی ورودیها را حاشیه گل و بوته، گچ بری و كلمات محمد به خط كوفی به رنگ قهوه ای كه به صورت نقشی درآمده فرا گرفته است.
در بالای محراب نقوش گل و بوته و در زیر آنكه لچكی های محراب است تكرار كلمه علی به خط كوفی و به دیوار محراب جمله انا مدینه العلم و علی بابها به رنگ قهوه ای در زمینه سفید گچ بری شده است.در تعمیرات اساسی مسجد به ویژه ایوان جنوبی كه در سالهای 1355 تا 1367 انجام گرفت با لایه برداری نمونه ای از پوشش گچی ایوان وجود پنج لایه پوشش گچ مشخص گردید. موضوع قابل توجه آنكه در لایه های زیرین این پوشش نوشته هایی به نظم و نثر با تاریخهای مختلف پیدا شد كه در اثر مهارت استادكاران مسئول، اصالت آنها حفظ و اینك در معرض تماشای همگان قرار گرفته است. بیشتر این نوشته ها در كناره محراب و دیواره های آن به چشم می خورد.
بالای لچكی ورودی شبستان بزرگ كتیبه یا كمربندی به خط ثلث سفید در زمینه ای قهوه ای شامل آیه 25 سوره نور و چند آیه اول سوره دهر نوشته شده كه نوشته های آن در اثر عوامل جوی تقریباً ناخوانا گردیده است. گیلویی گچی بالای این كتیبه كمربندی نمایانگر تقسیم مضاعف ایوان است و بخش بالایی گیلویی شامل مشبك های آجری و طاقنمایی با مقرنس گچی و دالانهایی كه به وسیله غلام گردشها به یكدیگر اتصال دارند و درگاههای جنبی با نرده هیا مشبك آجری، می باشد.طرفین ایوان جنوبی راه دهلیزها در دو طبقه با نرده های مشبك آجری در جلوی آنها، فرا گرفته كه دهلیز پایینی سمت جنوب شرقی شبستانهای فرعی این قسمت شده است.ستونهای دو طرف ایوان را نغولهاییی هر یك در سه طبقه پوشانیده كه بر ستون سمت چپ دو سنگ نبشته و ستون سمت راست یك سنگ نبشته در فاصله نغولها نصب گردیده كه در آنها شرح رقابتی از موقوفات مسجد كنده كاری شده است.
گنبد آجریهمانگونه كه اشاره شد در انتهای ایوان جنوبی دو ورودی تعبیه شده كه ایوان را به شبستان پشت آن متصل می كند. از ظواهر امر چنین استنباط می گردد كه این شبستان هشت ضلعی كه گنبدی آجری بر آن استوار گردیده جزئی از مجموعه احداثی دوره ایلخانان مغول است. حال آنكه حقیقت امر چنین نبوده، و با توجه به چگونگی موقعیت مكانی شبستان این موضوع كاملاً آشكار می گردد. زیرا شبستان بر محور ایوانهای جنوبی و شمالی صحن واقع گردیده و فقط ورودی سمت راست شبستان (از ایوان جنوبی) در امتداد محور شبستان قرار گرفته است. با رجوع به نقشه موضوع كاملاً روشن می گردد. گرچه در مجموعه ناصری نسخه خطی و سفرنامه نظام الملك از محراب كاشی و كتیبه های گچ بری این شبستان یاد شده ولی اكنون جز منبری شش پله كه با سنگ و سایر مصالح ساختمانی بنا شده و روی آن را پوششی از گچ فرا گرفته، اثری از تزئینات یاد شده در داخل شبستان به چشم نمی خورد زیرا محراب كاشی آن در اواخر دوره قاجاریه به سرقت رفته است.
آقای حاج محمدباقر مرتضوی امام جماعت مسجد از قول مرحوم صدرالعلما پدر همسر خود در مورد سرقت محراب كاشی واقع در محوطه گنبد دیلمی چنین اظهار می داشت:در سفری اجلال الدوله شاهزاده قاجار هنگام عبور از نطنز از این مسجد بازدید نمود محراب كاشی مورد توجه او قرار گرفت و خیلی از آن تعریف كرد. پس از این بازدید به فاصله چند روز محراب مورد سرقت قرار گرفت. چون دزدان برای انجام سرقت منبر چوبی را كه در ایوان شمالی قرار داشته به محوطه گنبد دیلمی برده بودند، خادم مسجد كه آدم ساده ای بوده صبحگاه فقط متوجه جابجایی منبر شده و به خانه امام جماعت وقت رفته می گوید آقا دیشب منبر امام حسین (منبری كه در ایوانم شمالی بوده) به زیارت منبر حضرت علی (منظور منبر گچی داخل گنبد دیلمی) رفته است. امام جماعت می گوید موضوع به این سادگی نیست برویم از مسجد بازدید كنیم به هنگام ورود به محوطه گنبد متوجه می گردند كه محراب كاشی به سرقت رفته است.پرفسور آندره گلدار باستان شناس شهیر فرانسوی در مورد این شبستان چنین اظهار نظر كرده است:
«از عجایب این بنا كه تا به حال نظیرش ذرات ندیده ام این است كه شبستان برروی محور صحن و ایوانهای شمالی و جنوبی واقع نگشته لكن فرضه كه به شبستان راه دارد به امتداد محور باز می گردد.در قسمت وسط دیوار عقب ایوان جنوبی قطعه بنایی نمایان است كه برای اینكه از وجود آن قطعه دیوار ناجور و بدشكل نشود محراب دیگری در آن كنده اند.در دو طرف این پیش آمدگی ناجور دو فرضه (درگاه ورودی) موجود است و محور شبستان با یكی از آن فرضه ها موافقت دارد.
از آنجا كه علاقه و احترام معماران ایرانی به محور ساختمانی چه در قدیم و چه در حال حاضر مسلم است و نمی توان گفت كه این انحراف محور از روی تفنن معماران پیدا شده پس باید گفت به جهتی از جهات كه فعلاً ما را از آن اطلاعی نیست شبستان را متمایل به جانب غرب كرده اند مثلاً برای رعایت استقامت كوچه یا به علت وجود بناهایی كه مانع كار بوده اند یا غیر اینها، به عبارت دیگر این طرز ساختمان را ما نتیجه اصلی و طرح عادی معماران ایرانی آن زمان نمی توانیم بدانیم بلكه باید گفت آن را در اثر شرورت و برای رفع اشكال به این صورت ساخته اند».
نظر گدار در مورد اینكه انحراف محور شبستان امری تفننی نبوده و در اثر ضرورت و برای رفع اشكال صورت گرفته بسیار جالب و ارزنده است. شاید كاوشهای بعدی كه منجر به كشف حقیقت گردید با توجه به این نظریه بوده است. در سالهای اخیر مسئولین امور باستان شناسی در صدد تعمیر شبستان برمی آیند به هنگام تخریب گچ كاریهای شكاف برداشته بدنه شبستان با كتیبه ای آجری به خط كوفی در قسمت پای طاق ضلع شرقی مواجه می گردند كه با وجود از بین رفتن بخش بزرگی از كتیبه باز جمله «تسع و ثمانین و تلاشمائه» 389 در آن تشخیص داده می شود. این كتیبه باارزش خود روشنگر مجهولاتی چند به شرح زیر می باشد:1-این شبستان در اواخر قرن چهارم هجری بر همان محوری كه امروزه مشاهده می گردد، بنا شده است.
2-بخشهای مختلف مسجد در اوایل قرن هشتم یعنی تقریباً 315 سال بعد در این محل بنا نهاده می شود. منتهی در عمل نقشه كار را چنان پیاده می نماید كه شبستان قدیمی نیز جزو این مجموعه شده و با آن هماهنگی نسبی پیدا می كند منتهی با توجه به شرایط زمانی و مكانی محل، مسجد را بر محور جداگانه یا بنا می نمایند.3-احتمال آن میرود كه شبستان مورد بحث خود بنایی مفصل و مورد احترام از قبیل آرامگاه و به احتمال بیشتر مسجد بوده كه به مرور زمان بخشی از آن ویران گردیده بوده است و بانیان مسجد بخش باقی مانده را به بنای مسجد متصل می نمایند.
4-در كتیبه كاشی سردر جنوبی مسجد به جمله «امر به عمارت المسجد فی المسجد» برخورد می كنیم كه این جمله نیز گویا آن است كه بخشهای گوناگون این مسجد در مسجد دیگری بنا نهاده شده است.حال ببینیم عقیده سایر صاحب نظران در این باره چیست:1-دونالدن ویلبر مولف كتاب معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانیان در مورد مجموعه مسجد جمعه نطنز چنین اظهار نظر نموده است:مطالعه نقشه مسجد جامع نشان می دهد كه وجود صحن یا بنایی در شمال مقبره شیخ عبدالصمد در تعیین محل مسجد موثر بوده است. ایوان غربی مفتاح به شمار می رود این ایوان از سه ایوان دیگر كوچكتر است و اگر به اندازه سایرل ایوانها بود محو ر صحن در امتداد محور بنای هشت ضلعی قرار می گرفت و دیوار خارجی آن لااقل دو متر بیشتر به سمت مغرب پیش می آمد. ظاهر برای این اندازه طبیعی و عادی جا وجود نداشته است.
بنابراین ساختمان متعلق به اوایل قرن چهاردهم میلادی (برابر اوایل قرن هشتم هجری قمری) در محلی آغاز شد كه ظاهراً بنای هشت گوش و برج و ابنیه دیگر آنجا را اشغال كرده بود.2-سازمان ملی حفاظت آثار باستانی – دفتر فنی استان اصفهان در گزارش خود تحت عنوان مسجد جامع نطنز – گنبد آجری چنین آورده است:چسال گذشته در باره گنبد آجری بزرگ (گنبد جنوبی) مسجد جامع نطنز به دو موضوع بسیار مهم كه در اثر بررسیهای به دست آمده بود اشاره شد.الف-این كه گنبد در سال 389 هجری بنا شده است و قدیمی ترین گنبد تاریخ دار منطقه به شمار می آید.
ب-اینكه به احتمال زیاد گنبد دارای رواقی بوده است كه اطراف آن گردش داشته و ساختمان گنبد و رواق به صورت منفرد بنا گشته.بررسیهای سال جاری بیشتر در ارتباط با تحقیق فرضیه وجود رواق دور گنبد و تركیب معماری آن بود. پدید آمدن این فرضیه ناشی از كشف آثاری از ساختمان پیوسته به بنای گنبد بود كه در ضلع شمالی پابرجاست تركیب ساختمان رواق علاوه بر ضلع شمالی در پهلوی شمال غربی مشخص شد.فرضیه ما در باره ساختمان رواق و گنبد به شرح زیر است:گنبد با رواقی در اطرافش به صورت منفرد در پایان قرن چهاردهم به وجود می آید.
رواق پشت دیوار قبلی (سمت قبله) به دلائلی ویران می گردد و در اثر مرور زمان معبر عام می شود.با ویران شدن این بخش از رواق ساختمان گنبد در جبهه جنوبی دچار عدم تعادل می گردد.بالا آمدن سطح گذر پشت گنبد در اثر ویران شدن رواق جنوبی و نفوذ آبهای سطحی و رطوبت، پایه های الف و ب را به سختی آسیب می رساند و مالاً به دنبال خود نیمه گنبد استوار بر پایه های الف – ب – ج – ط – را به پایین فرو می كشد. نیم گنبد و پایه های الف و ب توسط بانیان مسجد جامع در قرن هشتم هجری كاملاً بازسازی می شود دلیل روشن این موضوع تغییر نوع مصالح این ستونها (كه از سنگ است) و معماری آن است در قیاس با سایر ستونهای اصلی برپادارنده گنبد و دیگر آنكه كتیبه آجری قرن چهارمی گنبد صرفاً در نیمه شمالی وجود دارد. و ساختمان نیمه بازسازی شده بخصوص در بخش كتیبه با درزی مشخص از نیمه اصلی جداست.
در ساختمان مسجد قرن هشتمی حفاظت از گنبد قرن چهارم تا آنجا كه به طرح كلی لطمه ای وارد نسازد مد نظر سازندگان بوده است. با توجه به این اصل با اقدامات زیر، گنبد دیلمی در طرح مسجد جامع گنجانده می شود.1-در بخش شمالی و شمال غربی رواق كه در مجاورت راهرو ورودی مسجد قرار داشته ورودیهایی به حیاط و زیر گنبد تعبیه می شود.2-روی ستونها و بدنه های اصلی رواق در بخشهای فوق به منظور هماهنگی با مجموعه مسجد جدید و نسبت به نیاز نماسازی می شود.3-ساختمان رواق در جبهه شمال شرقی و شرقی به منظور ایجاد تقارن لازم در صحن مسجد جدید و احداث ایوان جنوبی صحن تخریب (و یا از بازسازی آن صرف نظر می شود).4-به منظور ایجاد تقارن، محرابی در دل ستون «و» در امتداد محور تقارن صحن به وجود می آید و در دو طرف محراب دو ورودی متقارن، با دستكاری و نماسازی روی جرزهای اصلی، به داخل شبستان زیر گنبد تعبیه می شود.
5-دو پایه «الف» و «ب» و نیم و نیم گنبد فروریخته به طور كلی بازسازی می شود.6-دو دهانه طرفین محراب جدید كاملاً بسته می شود.7-بدنه داخلی گنبد شمشه سیم گل و ابزاربندی می شود با حفاریهایی كه در ایوان جنوبی مسجد صورت گرفت وجود اثر دو ستون، تداوم رواق را در ضلع شرقی تایید نمود.با مشخص شدن ادامه آجر فرش كف رواق در ضلع جنوب شرقی و كشف آثار پاكار لنگه طاقهای ساختمان رواق بر بندنه‌های خارجی ستوهای «ز» و «ط» ادامه ساختمان رواق در این جبهه نیز مسجل گردید.بررسی های مربوط به تداوم ساختمان رواق در گذر جنوبی گنبد به علل شهری در این سال میسر نگردید.»
سقف این شبستان گنبدی است آجری یك پوشه مدور به محیط 26 متر كه بر ساقه هشت ترك آن كه به ارتفاع دو متر است، استوار گردیده.ایوان شمالی كه عرض دهنه آن 88/5 متر و بلندی آن از كف حیاط تا لب بام 75/10 متر است در حدود 62 سانتیمتر از ایوان جنوبی عرضی ناشی از اهمیت موقع آنها در طرح بنا می باشد.در ساخت این ایوان نیز موضوع قرینه سازی رعایت شده است زیرا طرفین آن را در دو دهلیز سرپوشیده در دو طبقه فرا گرفته است. دهلیزهای بالایی كه جلو آنها را نرده های مشبك آجری قرار گرفته به وسیله غلام گردشیهایی به یكدیگر اتصال دارند.
دیوار شمالی ایوان دارای دو طاقنما در دو طبقه با تزئینات مقرنس گچی و دو درگاه كوچك در طرفین آنها می باشد. تمام طاق این ایوان اصلی نیست زیرا در مدت زمانی قبل بخشی از آن فرو می ریزد. سپس قسمت فروریخته را به تقلید از طاق قبلی ساخته ولی تزئینات و نوشته های آن را نتوانسته اند در طاق منعكس نمایند. لذا امروز فقط در طرفین لبه هلالی طاق، بخشی از كتیبه های قدیمی را می توان ملاحظه نمود. این كتیبه كه به خط ثلث سفید بر متن لاجوردی گچ بری شده است شامل قسمت اول آیه 18 سوره توبه تا «والیوم الاخر» سپس به علت ریختگی سقف دنباله كتیبه قطع و در بخش باقی مانده كتیبه در سمت دیگر لبه طاق جملات «مسجد;..الصدر;..الدنیا و الدین علی بن;..النطنزی سنه سبع و سبعمائه» (707) خوانده می شود كه به احتمال زیاد قسمت ریخته شده كتیبه شامل بقیه ایه 18 و حتی ایه 19د سوره توبه بوده است.
با توجه به مفهوم آیه آیه می توان گفت كه تاریخ 707 مربوط به تعمیر و نقشه اولیه ایوان می باشد. در زیرگیلویی حد فاصل طبقه اول و دوم داخل ایوان كتیبه دیگری به طور كمربندی در زمینه قهوه ای به خط ثلث سفید برروی گچ نقاشی كرده اند كه بعدها زمینه قهوه ای در بیشتر قسمتها به لاجوردی تبدیل شده است. این كتیبه كه به خط محمدرضا امامی اصفهانی، خطاط معروف عصر صفویه است شامل آیات 9 و 10 سوره جمعه مبنی بر لزوم اجابت دعوت برای نماز جمعه و آیه 114 سوره هود و دو حدیث از رسول خدا به شرح زیر است:
قال النبی صلی الله علیه و آله یا علی الائمه بعدی اثنی عشر اولهم انت و آخر هم القائم الذی یفتح الله علی یدیه مشارق الارض و مغاربها.قال من كان القران حدیثه و المسجد بیته بنی الله له بیتا فی الجنه كتبه محمد رضا الامامیدر شرق و غرب ایوان شمالی شمالی دو درگاه است كه بر بالای هر یك از آنها سه بیت شعر بر زمینه قهوه ای رنگ گچ بری شده است. بدنی مضمون:درگاه شمالیصفحه روح فزایی است، هر آن كس دیدشدل ز كیفیت آن، صافی و نورانی شدكرده گچ كاری این ایوان، غضنفر مهدیآنكه توفیق حقش یاور و ارزانی شد
همتش كرد سفید از ره اخلاص چنانكه نجاتش دو جهان، رحمت سبحانی شددرگاه غربی:تا از ابر كف دستش گهر فیض چكید
قدر و قیمت ز در و گوهر عمانی شدفكرت و ذهن امامی پی سال تاریخچون گدایان بدر موسی عمران شدپنج پنجه بفكند از ید بیضا و بگفت
روسفیدی وی از مهدی كاشانی شدكه با توجه به اشعار فوق معلوم می شود فردی به نام غضنفر مهدی كاشانی به سال 1139 هجری قمری سفید كاری ایوان را تجدید نموده است البته كتیبه قرانی به خط محمدرضا امامی مربوط به دوره صفویه است كه آن نیز روی گچ نوشته شده.
از درگاه شرقی به ایوانی كوچك و از آنجا به ایوانی بزرگتر كه از یك طرف با حیاط و از سوی دیگر به راهرو ورودی شرقی اتصال دارد، وارد می شود. كف این دو ایوان تخته پوش است. كف ایوان شمالی به سال 1326 هجری شمسی به كوشش حاج سید نعمت الله مرتضوی امام جماعت وقت مسجد با كاشیهای ساخت كارخانه حسن امامی (كه بعد از پیچ انتهای راسته بازار قرار داشت) مفروش گردید. نوشته های كاشی كف به خط آقای قربانعلی كریم پور نیز از این كاشی كاری حكایت می كند متن نوشته ها چنین است:ساعی و بانی كاشی كاری این مسجد حضرت آقای حاج سید نعمت الله مرتضوی امام جماعت نطنز رقم كریم پورنطنزی 1326 ش. 1366 ق.سطح خارجی ستونهای طرفین ایوان را دو نغول به عرض 45 سانتیمتر پوشانیده است.
در ورودی شمالیدر غرب ایوان شمالی دهلیزی است كه راهرو ورودی شمالی مسجد به حساب می آید و از طریق درگاهی به ایوان شمالی اتصال دارد. در غرب دهلیز دو ایوان كوچك قرار دارد كه در حدود 55 سانتیمتر از سطح راهرو و بلندتر و كف آنها با تخته مفروش است. این راهرو دارای در چوبی منبت كاری است كه كتیبه های قابهای بالای لنگه های در، حاوی صلوات كبیر به خط ثلث برجسته می باشد.در كتیبه قابهای پایینی در نیز كه به خط ثلث برجسته است جمله های زیر خوانده می شود:«وقف كرد استاد علاءالدین بن استاد حسین نجار نطنزی بسعی و عما خود در این رامع چهار حبه از جمله سی و شش حبه عصار خانه واقعه در جنب چهار سوق جنب بلده مزبوره بر مسجد جامع بلده كه اجاره آن صرف روشنایی مسجد;»
با توجه به نوشته های در معلوم می گردد كه این در را علاءالدین فرزند استاد حسین نجار نطنزی وقف این مسجد نموده. به سال 972 ساخت آن پایان گرفته و در چهل سال بعد یعنی سال 1012 در این مكان نصب گردیده است.
ایوان شرقیاین ایوان كه به عرض دهنه 28/5 و طول 12/11 متر است گرچه از نظر طول از سه ایوان دیگر بزرگتر است ولی فاقد تزئینات گچ بر ی و خطوط است. طرفین ایوان هر یك دارای دو درگاه می باشد كه درگاههای سمت جنوب دو طبقه و طبقه زیرین آن با مشبك های گچی مسدود شده است.درگاههای سمت شمال نیز دو طبقه بوده كه پایین آن به راهرو شرقی اتصال دارد. در كناره این ورودی، یك بخاری دیواری با نقوش گچ بری زیبا به چشم می خورد. سطح خارجی ستونهای طرفین این ایوان دارای دو نغول دو طبقه است. در این ایوان نیز قرینه سازی رعایت گردیده است.
شبستان جنوب شرقیدر جنوب شرقی حیاط، فضای ما بین ایوانهای جنوبی و شرقی را شبستانی دوطبقه فرا گرفته است. شبستان تحتانی به ابعاد تقریبی 9×5/9 متر دارای دو پنجره مشبك گچی به ایوان جنوبی و دو پنجره مشبك گچی به ایوان شرقی و یكی به سمت حیاط می باشد.كفش كن كه در داخل شبستان قرار دارد با نرده چوبی محصور شده است.
سقف شبستان بر شش ستون چهارگوش به قطر متوسط 28/4 متر و دو نیم ستون استوار گردیده است. كف آن تخته پوش بوده كه روی آن با زیلوهای نذری مفروش كرده اند.دیوارها و سقف این شبستان با ارتفاعی در حدود دو متر دارای اندود گچی است.در كناره سمت ر است ورودی این شبستان هشت پله قرار دارد كه به طبقه دوم یا شبستان رویی كه شامل دو قسمت می باشد منتهی می گردد. سقف و دیواره های این قسمت فاقد پوشش گچی است.
ایوان غربیعرض دهنه ایوان غربی مانند ایوان شرقی 28/5 متر است ولی طول آن 78/4 متر می باشد كه از سایر ایوانها كمتر است. علت آن مفتاح بودن این ایوان است زیرا اگر به اندازه سایر ایوانها بود محور صحن در امتداد محور بنای هشت ضلعی (شبستان جنوبی گنبددار) قرار می گرفت و دیوار خارجی آن لااقل در حدود دو متر بیشتر به سمت مغرب پیش می آمد. این ایوان نیز دارای پوشش گچی و فاقد نوشته و تزئینات است به دیوار غربی ایوان نزدیك سقف درگاهی ساخته شده است.طرفین سطوح خارجی ستونهای ایوان دارای دو نغول در دو طبقه است. در طرفین این ایوان نیز به منظور قرینه سازی دو دهلیز در دو طبقه ساخته شده كه یكی به راهرو ورودی جنوبی و دیگری به صفه های كناره راهرو و ورودی شمالی اتصال دارد.
شبستان جدید الاحداثدر پشت سردر خانقاه خرابه ای بود كه به سال 1375 هجری قمری به پیشنهاد امام جماعت وقت و كمكهای مردم خیر و سازمانهای باستان شناسی و اوقاف و سرپرستی استاد معارفی معمار باستان شناس و استاد حسین زواره ای تبدیل به شبستانی گردید. ساختمان آن در عرض چهار سال به پایان رسید. در ضمن به پیشنهاد امام جماعت مذكور طایفه عبدالكریم قطعه زمینی را كه محل وضوخانه است وقف بر مسجد نموده و باستان شناسی در آن وضوخانه ای احداث نمود.
این شبستان دارای شش ستون هشت گوش به قطر 32/3 و دو ستون چهارگوش در دو ردیف و دو ستون هشت گوش در یك ردیف می باشد كه مجموعاً 19 گنبد آجری بر روی آن استوار گردیده است. فاصله دو ستون چهارگوش را مسدود و به صورت محرابی درآورده اند كه در نتیجه طرفین آن به صورت راهرو ورودی ایكه به قسمت سردر خانقاه باز می شود درآمده است. با توجه به این كه شبستان را بر محور محوطه سردر خانقاه بنا كرده اند و محور سردر نیز نسبت به قبله انحراف دارد قبله این شبستان درست نبوده و كمی به سمت غرب متمایل است. دیوار و سقف و ستونهای این شبستان از آجر ولی سطح دیوارها و ستونها دارای پوششی از سیمان آب ساب به ارتفاع 110 سانتیمتر می باشد. دیوار غربی دارای پنج پنجره آهنی و سه خواجه نشین و سقف دارای دو روزنه است.علاوه بر ورودی از راهرو جنوبی مسجد كه از مقابل در آرامگاه شیخ عبدالصمد می گذرد ورودی دیگری در سمت سردر خانقاه قرار دارد كه با چهار پله به ایوانی هشت گوش وارد و از آنجا با دو راهرو جانبی به شبستان متصل می گردد. در سمت شمال غربی شبستان نیز در سومی است كه با سه پله به كوچه مجاور منتهی می گردد. كف شبستان پوشش موزاییك دارد.
آرامگاه شیخ نورالدین عبد الصمد در سمت غرب دهلیز ورودی جنوبی در چوبی نوسازی به چشم می خورد كه حدفاصل راهرو و شبستان نوسازی است كه بر خرابه های پشت سر در خانقاه بنا گردیده است. پس از ورود به شبستان مذكور در سمت چپ در چوبی مشبكی است كه در پشت آن آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی عارف بلند پایه قرن هفتم هجری قرار دارد.آرامگاه شیخ مكانی مربع شكل به اضلاع 90/5 متر با چهار طاقچه عمیق مستطیلی با عرض 14/2 و عمق 68/0 متر در چهار سمت بر محور بنا و طاقچه های كم عمق كوتاه مستطیلی در مجاورت زاویاست.قسمت پایین دیوار را ازاره ای از كاشی به ارتفاع حدود 5/1 متر پوشانیده بوده كه به مرور مورد دستبرد قرار گرفته است. اكنون جز تعدادی كاشی ساده چیز دیگری به جای نمانده است.با توجه به شكل جای كاشیهای معلوم می گردد كه آنها ستاره ای شكل بوده و به گفته پروفسور گدار ازاره دیوارهای مقبره پوششی از كاشی ستاره شكل با تلاءلو فلزی داشته كه یك در میان كاشی فیروزه فام ساده در آن به كار برده بوده اند.دونالدن ویلبر كه به سال 1935 از این مجموعه بازدید به عمل آورده در كتاب خود از آرامگاه شیخ عبدالصمد بدین گونه یاد كرده است:«جهت محوری محراب مقبره شیخ عبدالصمد تقریباً ده درجه با محراب مسجد اختلاف دارد. طرح آن چهار طاقچه عمیق مستطیلی بر محور بنا و طاقچه های كم عمق كوتاه مستطیلی در محاورت زاویه های گوشه ای نشان می دهد.قسمت پایین دیوار، بالای از اره تا كتیبه دور تا دور كه از گچ حكاكی شده و حاوی تاریخ 707 (هـ . ق) 1307 میلادی است، با گچ سفید پوشیده شده است. در هشت گوشه طاقچه های عمیق نیم ستونهای آجری و باریكه هایی از سفال قالب گیری شده وجود دارد. در بالای حاشیه كتیبه، گنبد مقرنسكاری شده فوق العاده، برروی هشت نقطه اصلی، بالای نیم ستونهای زوایا ساخته شده و از هشت پنجره روشنایی می گیرد.در سمت خارجی مربع، دیوارهای پایین اطاق در زیر سطح حاشیه هشت گوش می شود و در بالای سرپنجره ها فرو رفتگی وجود دارد كه هشت گوش كوچكتریذ تشكیل می دهد. بر بالای بنا گنبد چادر شكل هشت ضلعی كه زمانی با آجر لعابی پوشیده بود، قرار دارد. احتمال می رود كه كلیه قسمت فوقانی مقبره در زمانی كه تزئینات داخلی انجام گرفته ساخته شده باشد.در باره بعضی از عناصر تزئینی داخلی كه از بین رفته نمی توان حدسیاتی زد.در ناحیه ازاره اطاق چند كاشی صلیبی آبی در جای خود باقی مانده است یقین است كه ازاره مزبور زمانی از كاشیهای صلیبی و كاشیهای جلادار ستاره ای تشكیل یافته بود و چند كاشی ستاره ای حاوی تاریخ 707 هجری قمری در مجموعه های عمومی و خصوصی ممكن است متعلق به این بنا باشد.»بیشتر كاشی های ازاره دیواره های بقعه در سال 1294 هجری قمری نیز كه حسین خان تحصیلدار اصفهانی (از نویسندگان مجموعه ناصری) از بقعه بازدید نمود مورد دستبرد واقع شده بود زیرا متن نوشته او در این مورد چنین است:
«بقعه خود مرحوم شیخ عبدالصمد در دالان مسجد پهلوی منار است آجرهای كاشی زیاد داشت كه اغلب آن را برده اند.»بدنهئ دیوارها از كاشیهای ازاره به بالا دارای پوشش گچی است و این پوشش مقرنسهای سقف را نیز فرا گرفته است.گنبدی مقرنس بر سقف آرامگاه استوار گردیده كه در قاعده آن كتیبه ای گچی به خط ثلث برجسته در زمینه نقوش ریز و درشت گچ بری شده بس زیبا، به چشم می خورد.این كتیبه شامل آخر آیه 167-آیه 168 و بخش اول آیه 169 سوره آل عمراه و جملات: هذه القبه المشرقیه مزار الشیخ الربانی نورالمله و الدین عبدالصمد ابن علی الاصفهانی المقیم بنطنز، امر ببنائها الصاحب الاعظم، زین الدنیا و الدین خلیقه الماستری فی سبع و سبع مائه» (707) می باشد.
به دیوار جنوبی بقعه محازی ضریح چوبی محرابی از كاشی بوده كه فعلاً اثری از آن بجای نمانده است. به گفته پروفسور گدار از آثار بند و بستی كه بر روی دیوار باقی است می توان آن را نظیر محرابهای امامزاده یحیی ورامین و علی بن جعفر قم و مسجد میدان كاشان دانست.دوناتلدن ویلبر در كتاب خود از این محراب چنین یاد كرده است:
«اتنینگهاوزن» شرحی در باره قسمتی از یك محراب كاشی، كه اكنون در موزه ویكتوریا و آلبرت محفوظ است به چاپ رسانیده است این قطعه از طاق نوك تیز و سه گوشه فوقانی و سه گوشه جناحی طاق تشكیل یافته و دفاتر موزه اشعار می دارند كه از نطنز آمده است اگر عرض این قطعه با عنصر مشابه در محراب معروف كاشان مقایسه در محراب معروف كاشان مقایسه شود و اگر عناصر دیگر هر دو محراب به همان تناسب و ارتباط نسبی با یكدیگر باشند، می توان نتیجه گرفت كه عرض محرابی كه این قطعه به آن تعلق داشته یا 40/1 متر (اگر حاشیه خارجی از دو ردیف كاشی تشكیل شده بود) و یا 20/1 متر (اگر حاشیه خارجی فقط یك ردیف كاشی داشته) بوده است.
دیوار محراب مقبره فرورفتگی گچی دارد به عرض 30/1 متر كه زمانی محرابی آن را اشغال كرده بوده است. كاشیهای حاشیه، كه شامل كاشی حاوی تاریخ 707 در موزه متروپولیتن می باشد ممكن است قسمتی از همان محراب را تشكیل می داده است.»
ادامه خواندن مقاله مساجد در ايران
نوشته مقاله مساجد در ايران اولین بار در دانلود رایگان پدیدار شد.